Реферат: Белорусский фольклор

Реферат: Белорусский фольклор

Змест:

1. Уводзіны.................2

2. Беларуская вусна-паэтычная творчасць....3

3. Каляндарна-абрадавая паэзія........4

4. Замовы....................5

5. Прыказкі і прымаўкі..............6

6. Загадкі..................7

7. Казкі.....................7

8. Легенды і паданні.............8

9. Анекдоты, жарты, гумарэскі.........10

10. Прыпеўкі.................10

11. Пазаабрадавыя песні............11

12. Балады...................11

13. Народны тэатр..............12

14. Заключэнне................13

15. Прыклады................14

16. Спіс літаратуры..............18

Ёсць ў простай яго [селяніна] думцы, ў шчырай наіўнай ноце яго песні, у яе

прыродных танах якаясь невядомая любасць, чароўная сіла, якая прымушае шыбка

біцца сэрца; захапляе, уракае, нават самой прастатой цешыць.

Аляксандр Рыпінскі.

Уводзіны.

Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках

пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах і

паданнях, якія былі першымі праявамі яго мастацкай творчасці. Песні, казкі,

паданні на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання перадаваліся,

станавіліся выдатнымі творамі мастацтва. Ў іх адлюстроўваліся ўсе

найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў: барацьба

чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да радзімы і

нянавісць да ворагаў, глыбокі антымізм.

Многія фальклорныя творы ствараліся і бытавалі пры пэўных акалічнасцях ­–­­­­­­­

у час свят, працы. Яны суправаджалі працоўную дзейнасць чалавека (працоўныя

песні), дапамагалі ў выхаванні дзяцей (песні-калыханкі, дзіцячыя песні,

загадкі, казкі), перадавалі новым пакаленням жыццёвы вопыт і мудрасць (

легенды, паданні, прымаўкі, прыказкі і інш.). Пашыраючыся і ў пазнейшы час,

фальклорныя творы ўплывалі нават на развіцце пісьмовай літаратуры. Вусная

паэзія народа заўсёды жывіла паэзію і літаратараў, і пісьменнікаў, была

невычэрпнай крыніцай ідэй, вобразаў, спосабаў мастацкага адлюстравання жыцця

беларускага народа.

Вусная народная творчасць – важнейшая частка духоўнай культуры народа –

надзвычай добра захавалася не толькі ў памяці беларусаў, але і ў актыўным

бытаванні, адыграла вялікую ролю ў нацыянальнай самасвядомасці, ў развіцці

літаратуры і мастацтва; яна плённа ўплывае і сёння на працэсы нацыянальнага

адраджэння. Тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе

азначае народная мудрасць. Фальклор у яго вузкім, філалагічным

значэнні – адзін з відаў народнага мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць у

вобразах, створаных пры дапамозе паэтычных слоў. Фальклорны працэс заўсёды

адбываецца ў межах традыцыі, абапіраецца на папярэдні вопыт, выкарыстоўвае

мастацкія каштоўнасці, якія належаць усяму народу. Фальклор узнік раней, чым

пісьменнасць і, натуральна, бытаваў толькі ў вуснай перадачы. Або і са

з’яўленнем пісьменнасці доўгі час перадача з вуснаў у вусны таксама была

адзіным шляхам распаўсюджвання фальклору. Але народ знаёміўся не толькі з

песняй, казкай, прыказкай, прымаўкай, легендай, але і з узорамі лепшай

пісьмовай літаратуры. Калектыўнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць – рысы,

уласцівыя толькі фальклору і якімі ён прынцыпова адрозніваецца ад мастацкай

літаратуры. Фальклорныя творы адрозніваюцца ад твораў пісьмовай літаратуры і

некаторымі асаблівасцямі мастацкай формы. Гэта ў першую чаргу традыцыйная

паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяў. Традыцыйная народная

сімволіка, разнастайныя формы, пастаянныя эпітэты, метафары, параўнанні і іншыя

віды тропаў, асаблівасці кампазіцыі надаюць вуснай паэзіі спецыяльны каларыт.

Гэтыя мастацкія сродкі характэрны і для старадаўніх класічных форм народнай

творчасці, і для многіх твораў, што ўзнікаюць у наш час, хаця, бясспрэчна,

паэтыка сучаснага фальклору набывае і новыя рысы. Фальклор нясе ідэі

справядлівасці і сацыяльнай роўнасці, перадае адносіны народа да важнейшых

падзей, выказвае цікавасці працоўных. Творы адлюстроўвалі і ўслаўлялі барацьбу

супраць прыгнёту, супраць іншаземных захопнікаў. У творчасці кожнага народа

ёсць свае непаўторныя рысы, якія ўтвараюць народную спецыфіку фальклора. Разам

з тым многія творы, складзеныя рознымі народамі, падобныя. Прычынамі такога

падабенства з’яўляюцца агульнасць законаў развіцця чалавечага мыслення,

свядомасці людзей і мастацкай творчасці, асабліва ў падобных умовах жыцця.

Беларуская вусна-паэтычная творчасць

Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць таксама мае шмат агульнага з

творчасцю іншых народаў свету і ў той жа час уносіць у сусветную скарбніцу

народнай паэзіі свой пэўны ўклад, канкрэтнае значэнне якога становіцца

відавочным пры разглядзе асноўных этапаў развіцця беларускага фальклору і

асобных яго жанраў.

Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць прадстаўлена амаль усімі жанрамі:

лірыка. Не было ў беларускім фальклоры такіх твораў, як быльны або

думы, спецыфічных для рускага і ўкраінскага фальклору. Але беларускі народ

таксама стварыў свой гераічны і гістарычны эпас, які хаця і не набыў адзінай

жанравай формы, аднак даволі поўна адлюстроўваў многія гераічныя старанні

нашага мінулага. Нацыянальны каларыт беларускаму фальклору надаюць паэтычныя

вобразы волатаў і асілкаў, асобныя мастацкія сродкі, паэтычная мова. Фальклор

з’явіўся першай паэтычнай школай многіх выдатных пісьменнікаў. Творчасць В.

Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча, М. Багдановіча,

Я. Купалы, Я. Коласа і многіх іншых вядомых беларускіх паэтаў і празаікаў

непарыўна звязана з народнай паэзіяй і па сутнасці выкарыстана з яе. І вось што

гаварыў Я. Купала аб фальклоры: “Кнігі абудзілі маю фантазію. Але больш за ўсё,

я думаю, зрабілі на мяне ўплыў беларускія народныя казкі, якія я чуў у

маленстве. Не толькі блізкасць да народа, з якім я падзяляў і гора, і радасць,

але і народная торчасць, з якой я знаёміўся, слухаючы ад блізкіх мне людзей

казкі і інш., безумоўна рабіла на мяне свой уплыў у сэнсе развіцця фантазіі.”

Беларуская вусна-паэтычная творчасць глыбока і ўсебакова раскрывае веліч

мастацкага генія народа, прыгажосць яго маральнага аблічча, высакароднасць

ідэалаў, самаадданую барацьбу за іх ажыццяўленне. Разам з іншымі відамі

народнага і прафесійнага мастацтва яна з’яўляецца важнейшым духоўным набытам

нацыі, адным са сродкаў выхавання яе сама-свядомасці.

Падзяліць вусныя народныя творы па часе іх з’яўлення немагчыма, бо ў адным і

тым жа творы можна знайсці нешта ад розных часоў, сувязь самой мінуўшчыны з

цяперашнім жыццём. Таму лепш разглядаць паасобна віды вуснай народнай

творчасці.

Каляндарна-абрадавая паэзія

Каляндарна-абрадавая паэзія – від фальклору, які суправаджаў аграрныя

святы і працу земляроба на працягу гаспадарчага года. Вытокі

каляндарна-абрадавай паэзіі – у родавым грамадстве. У самым старажытным пласце

каляндарных абрадаў, павер’яў, песень ужо адбіўся культ Сонца. Не выпадкова і

найбольшыя земляробчыя ўрачастасці, святкаванні, у першую чаргу каляды,

купалле, прыпадалі на зімовае і летняе сонцастаянне. Назіранні старажытнага

чалавека над кругазваротам сонца, зменамі ў прыродзе, біялагічнымі цыкламі

раслін склаліся ў цэлую сістэму поглядаў, якія знайшлі выяўленне ў

аграрна-магічных абрадах, павер’ях, каляндарных прыкметах, прыказках, песнях.

Чалавек першабытнага грамадства імкнуўся разгадаць таямніцы прыроды, паўплываць

на іх дзеля захавання роду, каб забяспечыць аснову дабрабыту сям’і – вырасціць

і сабраць ураджай, захаваць статак, спадзяваўся дасягнуць гэтага заклінаннем,

магічным словам, абрадавым рытуалам. З развіццём грамадства

каляндарна-абрадавая паэзія шырока адлюстроўвала ў сабе працоўную дзейнасць

земляроба, маральна-этычныя ўяўленні народа, паэтычны погляд на свет, прыроду,

чалавека.

Паэзія беларускага земляробчага календара ўключае звыш 20-ці жанравых і групавых

песенных разнавіднасцей. Яна буйна развівалася, добра захавалася і складае

своеасаблівы феномен беларускай нацыянальнай паэтычна-песеннай культуры.

Цыклізацыя каляндарна-абрадавай паэзіі абумоўлена кругазваротам ў прыродзе,

чаргаваннем пор года. У паэзіі беларускага земляробчага календара вылучаюцца

чатыры вялікія цыклы: веснавы, летні, асенні, зімовы. Кожная пара года,

кожны сезонна-вытворчы перыяд мелі адпаведныя абра-ды, звычаі, павер’і,

песеннае суправаджэнне. Агульнай у іх была шырокая аграрная аснова, мэтавая

ўстаноўка, паасобныя матывы, што вынікалі з яе. Усе каляндарныя

абрадава-песенныя комплексы былі прасякнуты думкай аб будучыні роду, сям’і,

клопатам пра тое, каб у найспрыяльнейшы час засеяць ніву, вырасціць і захаваць

ад стыхій ураджай, зберагчы статак ад паморку і дзікіх звяроў, у пару сабраць

плён. Аднак толькі гэтай, галоўнай, функцыяй змест каляндарна-абрадавай паэзіі

не вычэрпваўся. Мела яна і гулліва-пацешлівае прызначэнне, а таксама немалое

эстэтычнае значэнне.

Зімовы перыяд у сялянскім каляндары меў падрыхтоўчы характар. Абрады і песні

зімовага цыкла былі накіраваны на тое, каб загадзя, наперад паўплываць на

будучы ўраджай, захаваць азімыя пасевы, рунь на палях.

Веснавыя абрады і песні павінны былі асвячаць сабою асабліва адказны перыяд у

жыцці старажытнага земляроба – пачатак палявых работ, час веснавых усходаў,

выгану жывёлы на пашу.

Летнія абрады і песні прызначаліся зберагчы збажыну ў пару даспявання,

паспрыяць паспяховаму збору ўраджаю.

Асенні перыяд земляробчага каляндара быў бедны на абрады. Звязаны з уборкай

яравых, выбаркай, апрацоўкай ільну, засяваннем азімых – заканчэннем палявых

работ, ён характарызаваўся дамінаваннем у песнях перадвясельных матываў,

развіццём у іх моцнага лірычнага пачатку.

Замовы.

Замовы (у народзе яшчэ называюць загаворамі, нагаворамі, шэптамі)

– гэта славесныя формулы, якім надавалася магічнае значэнне. Замовы – від

народнай творчасці, які ў сучасны момант у жывым бытаванні амаль не

сустракаецца.

У мінулым замовы былі шырока распаўсюджаны ў быце і мелі чыста ўтылітарнае

значынне: з дапамогай слова, магічнага дзеяння ператварыць жаданае ў

рыальнасць, падобным выклікаць падобнае.

Нягледзячы на пашыранасць сярод сялянства, замовы больш за ўсё знаходзіліся

на ўзбраенні вузкай групы людзей – “прафесіяналаў”, так званых шаптуноў,

чараўнікоў, ведзьмароў, якія з мэтай замацавання ў насельніцтва веры ў

магічную сілу слова нярэдка выкарыстоўвалі рацыянальныя сродкі народнай

медыцыны, чым забяспечвалі больш устойлівае месца гэтаму віду творчасці ў

народзе.

Прынята дзяліць замовы на некалькі тыматычных груп:

1. Замовы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека (паляванне,

рыбацтва, пчалярства, збор ягад, грыбоў, захаванне жывёлы, ураджаю);

2. Замовы супраць хвароб;

3. Замовы, звязаныя з сямейнымі адносінамі і прыватным бытам (сюды адносяцца

таксама прысушкі і адсушкі – любоўныя замовы);

4. Замовы, звязаныя з грамадскімі адносінамі і г.д.

Замовы каштоўныя тым, што ў іх знайшлі адлюстраванне асаблівасці

гаспадарчага, грамадскага і духоўнага жыцця чалавека. Яны з’яўляюцца

помнікамі мастацкага слова народа.

Прыказкі і прымаўкі.

У афарыстычнай творчасці беларускага народа прыказкі і прымаўкі карыстаюцца

найбольшай папулярнасцю. Яны ярка адлюстроўвалі багаты працоўны і жыццёвы

вопыт народа, яго мудрасць, псіхалогію і светапогляд, маральна этнічныя і

эстэтычныя ідэалы.

Прыказкі і прымаўкі ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве. У некаторых з іх

адбіліся язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны, жывёл.

Кожная эпоха пакідае пасля сябе велізарныя пласты прыказак і прымавак: у іх

адлюстроўвалася жыццё ў часы прыгону, ва ўмовах жорсткай капіталістычнай

эксплуатацыі, раскрываюцца карэнныя змены ў жыцці і побыце народа ў

сучаснасці. Ў прыказках і прымаўках эпохі феадалізму выразна адбілася тэма

прыгоннага жыцця, паказана стаўленне народа да паноў і іх падданых.

Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець ворагаў.

Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і зло.

Увогуле, прыказкі і прымаўкі – гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця народа ў

розныя гістарычныя эпохі.

Загадкі.

Загадка – кароткае паэтычна-вобразнае апісанне прадмета або з’явы, якое

даецца, як правіла, у форме пытання і адгадваецца па другарадных адзнаках, па

прыкметах падабенства.

Лічыцца, што галоўная функцыя загадкі – развіваць ў чалавека мастацка-

вобразнае мысленне, паэтычны погляд на рычаіснасць. У мінулым загадка служыла

сродкам выпрабавання разумовых здольнасцей, іншасказальная, загадкавая форма

з поспехам выкарыстоўвалася ў ваенных і пасольскіх справах. Загадкі, песні-

загадкі надзвачай шырока ўжываліся ў вясельных абрадах, напрыклад, з мэтай

“праверкі” разумовай сталасці жаніха.

Доўгімі зімовымі вечарамі моладзь і старэйшыя людзі, сабраўшыся ў якой-

небудзь хаце, арганізоўвалі займальныя спаборніцтвы загадачнікаў. Яна

пашырала кругагляд чалавека, развівала яго фантазію, кемлівасць,

назіральнасць, трэніравала памяць, прывучала да развагі, аналізу.

Цяпер гэты старажытны жанр страціў сваю сур’ёзную актыўна-грамадскую функцыю

і стаў сродкам забавы і пацехі – творчасцю дзяцей і для дзяцей.

Каштоўнасць традыцыйнай загадкі ў тым, што яна ў высокапаэтычнай форме

адлюстравала гаспадарчую і працоўную дзейнасць чалавека, яго жыццёвы вопыт,

быт, працу, фауну, флору, будову сусвету і да нашых дзён мае вялікае

эстэтычна-мастацкае значэнне для выхавання дзяцей.

Казкі.

Сярод апавядальных жанраў беларускай вуснапаэтычнай творчасці шырынёй ахопу

жыццёвых з’яў, глыбінёй абагульнення, яркасцю створаных вобразаў вылучаюцца

казкі. Тэрмін “казка” аб’ядноўвае розныя па форме і зместу апавядальныя

творы: пра жывёл і птушак, пра фантастычных пачвар і непераможных асілкаў, пра

кемлівага сялянскага сына Несцерку і ненажэрных крывасмокаў-паноў, пра

хітруна-злодзея і служкаў культу, пра мудрую дзяўчыну і языкатую жонку і інш.

Сярод розных, але ў асноўным блізкіх паміж сабой азначэнняў казкі, якія

прыводзяцца ў навуковай літаратуры, найбольш прыдатным можна лічыць наступнае:

казка – гэта мастацкае вуснае апавяданне сацыяльна-бытавога, фантастычнага

або авантурна-навелістычнага зместу, якое адлюстроўвае рэчаіснасць пры дапамозе

мастацкай выдумкі і заключае ў сабе дыдактычна-павучальны сэнс.

Казкі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці і заўсёды былі непарыўна звязаны з

шматгранным жыццём народа, яго барацьбой з сіламі прыроды, а ў класавым

грамадстве – за роўнасць, сацыяльную справядлівасць. Казкі як творы

сапраўднага мастацтва задавальнялі эстэтычныя запа-трабаванні народа і ў той

жа час былі важным сродкам пазнання навакольнага свету і абагульнення

працоўнага вопыту многіх пакаленняў, а таксама сродкам выхавання.

Класіфікацыя казак даволі ўмоўная. Звычайна іх падзяляюць на казкі аб

жывёлах, чарадзейныя, або міфічныя, і сацыяльна-бытавыя. Кожная з груп

беларускіх казак вылучаецца асаблівасцямі зместу, сістэмай вобразаў,

характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстравання рэчаіснасці. Усім ім уласціва

высокае паэтычнае майстэрства. Беларускія казкі маюць шмат агульнага з

казкамі іншых народаў, асабліва славян, але ў той жа час узбагачаюць казачны

эпас славянскіх народаў новымі сюжэтамі, ідэямі, вобразамі.

Ў наш час казачная традыцыя паступова затухае, але многія казкі трывала

захоўваюцца ў народным рэпертуары і па-ранейшаму выконваюць значную ролю ў

выхаванні падрастаючага пакалення. У апошнія гады ў розных раёнах Беларусі было

запісана шмат гэтых твораў, у асноўным казкі пра жывёл і чарадзейныя, якія

карыстаюцца асаблівай увагай дзіцячай аўдыторыі. Былі выяўлены і таленавітыя

казачнікі, рыпертуар якіх вылучаецца багаццем і разнастайнасцю, а майстэрства

выканання прыцягвае шырокую аўдыторыю. Ад 20 да 30 твораў расказалі К.

Мельнікава, Ф. Вяргун, С. Ляўчэня. Як і ў мінулым, сярод сучасных казачнікаў

можна вылучыць два тыпы: імправізатараў, якія ў межах традыцыі свабодна

абыходзяцца з матэрыялам, і традыцыяналістаў, што строга

прытрымліваюцца вядомай сюжэтнай схемы і нават вядомага ім тэксту.

Легенды і паданні.

Да легенд звычайна адносяць трывала замацаваныя ў фальклорнай традыцыі

вусныя апавядальныя творы, ў аснове якіх ляжыць фантастычны вобраз або

ўяўленне, звязаныя з гісторыяй людзей або тлумачэннем розных прыродных і

грамадскіх з’яў. У больш вузкім разуменні, якога прытрымліваюцца некаторыя

даследчыкі, легендамі з’яўляюцца толькі творы на біблейскія сюжэты, г.зн.

апакрыфічныя творы.

Легенды – мастацкія творы, але даменантнай ў іх з’яўляецца не эстэтычная, як

ў казках, а пазнавальная функцыя.

Беларускія легенды разнастайныя па тэматыцы. У апублікаваных запісах

прадстаўлены легенды касмаганічныя, этнагенічныя, гістарычныя, апакрыфічныя і

інш. У іх адлюстраваны розныя ўяўленні народа, спробы растлумачыць паходжанне

сусвету і зямлі, чалавека і жывёл, сутнасць розных з’яў прыроды і грамадскага

жыцця. Часам у легендах адчуваецца рэлігійны ўплыў, але ў той жа час многім

легендам ўласцівы элементы стыхійнага матэрыялізму, у якіх асуджаецца

эксплуатацыя чалавека чалавекам, сацыяльная няроўнасць, выказваюцца крытычныя

адносіны да рэлігійнага вучэння.

У некаторых беларускіх легендах распрацоўваюцца розныя маральна-этычныя

праблемы, сцвярджаецца неабходнасць добрасумленных адносін да працы,

справядлівых і добразычлівых адносін паміж людзьмі, але часам гэтыя станоўчыя

ідэі атрымліваюць рэлігійную афарбоўку.

Нягледзячы на агульную тэндэнцыю затухання гэтага жанра, у часы Вялікай

Айчыннай вайны ўзніклі легенды пра мужных абаронцаў нашай Радзімы, пра

партызанскіх камандзіраў.

Па сваёй асноўнай функцыі – перадача выпрацаваных папярэднімі пакаленнямі пэўных

ведаў або ўяўленняў – да легенд набліжаюцца паданні. Але калі легенды

заўсёды фантастычныя па зместу і ў сувязі з гэтым маюць адпаведную паэтыку,

паданні даюць звесткі аб рэальных асобах і сапраўдных падзеях, хаця,

натуральна, пры перадачы з вуснаў у вусны аддаляюцца ад першаасновы, жыццёвы

матэрыял набывае ў іх паэтычную інтэрпрэтацыю.

Найбольш распаўсюджаныя ў беларускім фальклоры паданні гістарычныя і

тапанімічныя, многія з якіх маюць гістарычную афарбоўку. З вуснаў у вусны

перадаваліся паданні аб асілках, якія нібыта некалі жылі на тэрыторыі

сучаснай Беларусі і пакінулі пасля сябе старажытныя гарадзішчы ды велізарныя

камяні з адбіткамі сваіх пальцаў ці рук. Тэма многіх паданняў – барацьба

беларускага народа с іншаземнымі захопнікамі. Яны маляўніча апавядаюць аб

адзінаборстве рускага воіна з татарскім, пра перамогу над шведамі, пра

Айчынную вайну 1812 г. Адначасова ў гэтых творах адлюстраваны цяжкія пакуты,

якія прыносілі войны народу, з гневам і болем апавядаецца аб рабунках і

здзеках, што чынілі захопнікі на беларускай зямлі. Вядомы таксама шматлікія

паданні аб заснавані розных населеных пунктаў, паданні аб рэках, азёрах,

урочышчах і нават асобных збудаваннях. Такія паданні таксама дапамагаюць

глыбей пазнаць мінулае, перадаюць адносіны народа да розных падзей, яго

ўяўленні аб гісторыі роднага краю і любоў да сваёй зямлі.

Анекдоты, жарты, гумарэскі.

Празаічныя жанры малой формы – анекдоты, жарты і гумарэскі – узніклі амаль

адначасова з сацыяльна-бытавымі казкамі, развіваліся ў цеснай сувязі з імі,

актыўна бытуюць і ў наш час.

Пад анекдотам да палавіны 19 ст. разумелі кароткае камічнае апавяданне

пра смешны выпадак з жыцця вядомага гістарычнага дзеяча. Пазней анекдотамі

сталі называць невялікае вуснае аднаэпізоднае апавяданне пра незвычайную,

смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак з неспадзявана

камічнай развязкай. Блізкім да анекдота з’яўляецца жарт, у аснове якога

таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасціпная насмешка. У параўнанні з

анекдотам, які выстаўляе на смех і сацыяльна-палітычныя з’явы, жарт звычайна

незласліва высмейвае бытавыя здарэнні, паасобныя малаістотныя, але смешныя рысы

і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі. Як і для анекдота, для жарта характэрна

аднаэпізоднасць, нечаканасць выніку. Найбольш папулярная форма жарта

дыялагічная. Праз кароткі дасціпны дыялог выяўляецца асноўны ідэйны сэнс твора,

накіраванасць насмешкі.

Добразычлівым характарам смеху вызначаецца і гумарэска, або досціп –

таксама невялікі апавядальны твор, у якім трапна высмейваюцца прыватныя з’явы,

паводзіны людзей. Для гумарэскі не абавязковыя нечаканы камічны вынік,

аднаэпізоднасць. Жанравыя межы паміж анекдотам, жартам, гумарэскай невыразныя і

нярэдка творы гэтых жанраў у зборніках змешваюцца.

Прыпеўкі.

Прыпеўка – невялікая лірычная песенька, якая складаецца з чатырох радкоў

і выконваецца на які-небудзь сталы матыў. Вядомы і іншыя назвы гэтага жанру:

вытанкі, скакушкі, брандушкі, выдрыганцы і інш. Тэрмін “прыпеўка” запазычаны з

рускай навуковай тырміналогіі і ў першыню ў навуковую беларускую літаратуру

ўведзены В. Астаповічам.

Вытокі жанру ў танцавальных прыпеўках, а таксама ў прыпеўках вясельных і

дударскіх. У прыпеўках адлюстраваны многія бакі жыцця сялянства. Аднак

асноўная тэма гэтага жанру – любоў. У прыпеўках прыкметнае месца займае

грамадска-палітычная тыма.

Сярод фальклорных жанраў, якія адлюстроўваюць сучаснасць, адно з першых месц

належыць прыпеўцы.

Першыя публікацыі беларускіх прыпевак адносяцца да 40-х гг. XIX ст.

Пазаабрадавыя песні.

Пазаабрадавыя песні, як відаць з самой назвы, - гэта песні, якія

выконваюцца незалежна ад абрада ці календара, у любы час і ў розных канкрэтных

жыццёвых абставінах. У народзе пра гэтыя песні гавораць, што яны спяваюцца “абы

калі”, “калі давядзецца”, “калі надумаешся”, “хоць дзе”, “дзе можна” і інш.

Спяваюць іх у час адпачынку і на рабоце, дома і ў полі, “на міру” і сам-насам.

Песні гэтыя не звязаны ні з гульнямі, ні з дзеяннямі.

Мелодыя ў пазаабрадавай песні замацавана непасрэдна за адным тэкстам (рэдка

адзін тэкст выконваецца на некалькі мелодый), тады як у каляндарна-абрадавай

паэзіі на адзін і той жа напеў (асабліва ў вясельнай песнятворчасці)

спяваецца многа тэкстаў.

Пазаабрадавыя песні ў адрозненне ад каляндарна-абрадавых характарызуюцца

большай актыўнасцю, што дало ім магчымасць шырока адлюстроўваць самыя розныя

бакі побыту народа.

Пазаабрадавыя песні часта называюць проста лірычнымі, бо лірычны пачатак (а

ён уласцівы таксама каляндарна-земляробчым і сямейна-абрадавым песням)

з’яўляеццы дамінуючым. Гэта песні пра асабістыя пачуцці і перажыванні

чалавека, пра яго адносіны да акаляючай рэчаіснасці.

Сіла ўздзеяння пазаабрадавай лірычнай песні ў тым, што яна перадае пачуцці і

перажыванні, сугучныя, блізкія, зразумелыя многім людзям, вылучаецца

глыбінёй, багаццем і разнастайнасцю чалавечых эмоцый. Тут радасць і гора,

любоў і нянавісць, весялосць і смутак чалавека. У гэтых песнях выяўляюцца

лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусаў: смеласць, адвага,

праўдзівасць, працавітасць, гасціннасць, гуманізм, чуласць, сціпласць,

імкненне да свабоды і нянавісць да прыгнятальнікаў. У іх знайшла

адлюстраванне народная мараль, светапогляд працоўных. Пазаабрадавая песенная

лірыка дае шырокую карціну жыцця народа, яго сямейна-бытавых і сацыяльна-

грамадскіх адносін, таму не выпадкова яе называюць энцыклапедыяй жыцця

народа.

Балады.

У народнай пазаабрадавай песеннай творчасці асобную групу складаюць балады

– ліра-эпічныя творы. Тэрмін “балада” ў народзе невядомы. Спевакі іх называюць

доўгімі або жалоснымі песнямі. У навуковы ў жытак гэты тэрмін быў уведзены ў

XIX ст. Збіральнікі і даследчыкі беларускай вуснапаэтычнай творчасці называлі

балады думамі або думкамі.

Балады – творы драматычнага зместу, напоўненыя высокім эмацыянальным

пачуццём. Тэма іх – сямейнае або асабістае жыццё чалавека, незвычайныя,

трагічныя здарэнні. Як і многія іншыя фальклорныя жанры, балада ўзыходзіць да

глыбокай старажытнасці і прайшла складаны эвалюцыйны шлях станаўлення.

Паводле распрацаванай беларускімі фалькларыстамі класіфікацыі, балады

дзеляцца на пяць асноўных груп:

1. Песні з міфалагічнымі матывамі, у якіх тлумачыцца паходжанне раслін,

жывёл, каменняў, апавядаецца пра пераўтварэнне чалавека ў расліну, жывёлу,

птушку, камень і г. д.;

2. Песні казачнага і легендарнага зместу, у якіх побач з рэальнымі героямі

дзейнічаюць персанажы, тыповыя больш да фантастычных казак і легенд;

3. Песні-загадкі, у якіх героі загадваюць, на першы погляд, неверагодныя,

невырашальныя загадкі;

4. Песні гульнёва-падарожнага складу, якія характарызуюц-ца своеасаблівай

кампазіцыяй – “паўтарэнне з нарастан-нем” і пэўнай умоўнасцю зместу;

5. Песні навелістычнага зместу, у якіх апавядаецца пра неверагодныя падзеі,

пераважна драматычнага ці трагічнага характару ў асабістым жыцці людзей. У іх

адсутнічае фантастыка. Асноўная тэма – нешчаслівае каханне, здрада, сямейныя

канфлікты і інш.

Народны тэатр.

творчасці, ляжыць працоўная дзейнасць чалавека.

Народны тэатр адыграў вялікую ролю ў гісторыі культуры беларускага народа,

бо з’явіўся папярэднікам прафесійнага тэатральнага мастацтва. Гісторыкі

народнага тэатра вылучаюць тры асноўныя складаемыя: абрадавыя ігрышчы,

народныя драматычныя гульні і ўласна народную драму.

Асобае месца ў гісторыі народнага тэатральнага мастацтва займае батлейка

– тэатр лялек, вядомы на Беларусі з XVI ст. Зараз у жывым бытаванні сустракаецца

рэдка.

Заключэнне.

Беларуская вуснапаэтычная творчасць – важная частка духоўнай культуры нашага

народа. Здаўна служыць яна магутным сродкам вобразнага пазнання жыцця,

праўдзіва адлюстроўвае думкі, і мкненні і спадзяванні народных мас,

садзейнічае выхаванню іх эстэтычных густаў і ідэалаў. На працягу многіх

стагоддзяў вуснапаэтычная творчасць была амаль адзінай формай выражэння

духоўнага жыцця людзей: яна з’яўлялася і з’яўляецца неад’емнай часткай

культурнай спадчыны народа, яна спадарожнічае чалавеку на працягу ўсяго яго

жыцця.

Фальклор – няспынная творчасць народа, якая бытуе ў вуснай перадачы людзей з

пакалення ў пакаленне.

Народна-паэтычная творчасць і сёння адыгрывае важную ролю ў духоўным жыцці

людзей, у фарміраванні іх эстэтычна-мастацкіх густаў, ідэалаў і светапогляду.

Прыклады.

Каляндарна-абрадавая паэзія:

Зімовыя песні:

Да ішлі, ехалі калядкі.

Да ішлі, ехалі калядкі

У маляваных санёчках,

А сарочкі памараліся.

Прыехала каляда на белым кані.

Прыехала каляда на белым кані.

Яе кажушок з белага сняжку.

Веснавыя песні:

Прыдзі, прыдзі, вясна.

Прыдзі, прыдзі, вясна,

Нам на вяночкі.

Ой, вясна мая вясёлая.

Ой, вясна мая вясёлая,

Складаліся, аб помсце пану змаўляліся.

Летнія песні:

У полі жыта палавее.

У полі жыта палавее,

Што з багатым зраўнуецца.

Выйшла маці жыта жаці.

Выйшла маці жыта жаці,

Жанец маладзенькі.

Восеньскія песні:

Ой, восень мая.

Ой, восень мая,

Во мая й другая пара.

Ай, восень, восень, макрота.

Ай, восень, восень, макрота*,

Усё й татулькава работа.

Замовы:

Замова паляўнічага

Вадзіца царыца, усяму свету памачніца. Як ты змываеш сырое карэнне, шэрае і

белае каменне, так і змый і маю ружы-ну-ружніцу і булат-жалеза. Як страляе з

неба Міхаіл-архангел громам і малянняй і вострай стралой і як ніхто не можа

ўняць ні грома, ні маланні, ні вострай стралы, так ніхто не можа ўняць і

мяне, раба божага, стральца, і маю ружыну-ружніцу і булат-жалеза. А над маёй

ружынай-ружніцай і булата-жалезам няма спаругання на векі вякоў.

Замова ад злога духа

На сінім моры камень, на тым камні дуб, на тым дубе тры-дзевяць какатоў, на

тых какатах трыдзевяць гняздоў, на тых гнёздах трыдзевяць сарок, трыдзевяць

урок – ад жаночча, ад дзявочча, ад хлапечча, ад мужчынска – русы волас, чорны

волас, рыжы волас, белы волас. Святыя святочкі, хадзіце ка мне на помач; я з

славамі, бог з духамі; як стала, так перастала.

Прыказкі і прымаўкі:

Колас добра не спее, калі сонца добра не грэе.

Шмат снегу – шмат хлеба.

З агнём не жартуё і вадзе не вер.

Воўка ногі кормяць

Цалаваў каршун курачку да апошняга пёрушка.

Што ў лесе родзіцца, у хаце знадобіцца.

З голага куста і ягада пуста.

Якая зіма, такое лета.

Пакланіся кусту, дык ён дасць хлеба лусту.

Без сахі і бараны сам цар хлеба не есць.

Паміраць збірайся, а жыта сей.

На сваём сметніку і певень гаспадар.

Загадкі:

Без кораня, а расце. (Камень)

Без ног бяжыць, без воч глядзіць. (Вада)

Лата на лаце, ніткі не знаці. (Капуста)

Цераз мяжу брат брата не бачаць. (Вочы)

Рота няма, а зубы маюцца. (Граблі)

Гарбаты дзядок усё поле аббегаў. (Серп)

Вісіць сіта, не рукамі звіта. (Павуцінне)

Легенды і паданні:

Пра скарб

Там, дзе ад шляху пашла паваратка на Зялёную Параслю, у правую руку, як ісці

ад Рэчыцы к Хвайнікам, у калодзезі е вя-лікі браварны казан, поўны грошай,

накрыты млінавым каменем. Сколькі раз людзі хацелі выкапаць тыя грошы, да як

толькі дакапаюцца да таго каменя, каторым пакрыты кацёл, так зараз з Рэчыцы і

ляцяць казакі з голымі шаблямі. Людзі паўцякаюць, то і казакі шчэзнуць, а

далей і месца зараўняецца, як бы нічога ніколі.

Анекдоты:

Даведаўся

Зайшоў селянін да пана, а той якраз паеў і парожнюю міску перавярнуў. Селянін

і пытае:

- Пане, а чаму вы як паелі, то перавярнулі міску?

- Гэта значыць, што я наеўся.

- Вось яно што! А я ўсё думаў, было, чаго гэта мая свіння, як толькі

паесць, дык і пераверне карыта.

Чым частавалі пана

Аднаго разу прыехаў у вёску пан дань сабіраць. Сабраў многа і адправіўся

дамоў са сваімі праслугамі. Але вось пану захацелася піць, і ён сказаў

хлопчыку Міхаську, каб той прынёс квасу. Міхаська хуценька збегаў дамоў і ў

гліняным чарапку прынёс квасу.

Пан выпіў, хваліць, што смачны, ды пытаецца:

- А ў вас яшчэ многа такога квасу?

- Вой многа. Учора ў квас уваліўся пацук, дык мама лазіла даставаць, то

было яшчэ па пуп.

Тут пан як раззлуецца, як топне нагою ды як шпурне чарапок, той і разбіўся. А

Міхаська як заплача: “А, дзядзечка, што ж вы зрабілі, куды ж я буду ноччу.”

Прыпеўкі:

А скрыпачка, далі бог,

За куст ухапіўся.

Спіс літаратуры:

1. Э. Дубянецкі «Таямніцы народнай душы»;

2. У. Караткевіч «Зямля пад белымі крыламі»;

3. М. Ларчанка «Беларуская народна-паэтычная творчасць»;

4. К. Кабашнікаў «Беларускі фальклор».

* Кожны радок паўтараецца двойчы.